ابن‌عربشاه ابونصر هبةالله عبدالوهاب بن احمد طرخانیاِبْنِ عَرَبْشاه، ابونصر هبةالله عبدالوهاب بن احمد حاج طرخانی (۱۸ شوال ۸۱۳ - ۱۵ رجب ۹۰۱ق/۱۳ فوریه ۱۴۱۱-۳۰ مارس ۱۴۹۶م)، ملقب به تاج‌الدین، فقیه و ادیب حنفی بود. ۱ - شناخت اجمالیوی در حاج طرخان (آستاراخان) به دنیا آمد و در نوجوانی با پدرش، ابن عربشاه بزرگ، به توقات (واقع در ترکیه فعلی) و از آن‌جا به شام رفت. ۲ - تحصیلاتعربی و فقه را نزد پدر آموخت و از قاضی شهاب‌الدین ابن حَبّال و عایشه دختر شرائحی و نیز از ابن حجر عسقلانی حدیث شنید. همچنین در دمشق «فرائض» را از شهاب‌الدین احمد حمصی فراگرفت و ارجوزه‌ای در این زمینه به نام روضة الرائض سرود. در ۸۵۰ق حج گزارد و پس از آن مدتی در دمشق و قاهره نیابت قضا را برعهده داشت، سپس در ۸۸۴ق قضای دمشق را برعهده گرفت، اما در ۸۸۵ق از کار برکنار شد. آنگاه به قاهره رفت و پس از مدت کوتاهی به تدریس فقه در مدرسه صرغتمشیه مشغول شد. و سرانجام در همان‌جا درگذشت. [۱]
سخاوی، محمد، الضوء اللامع،ج۵، ص۹۷، قاهره، ۱۳۵۴ق.
[۲]
ابن ایاس، محمد، بدائع الزهور، ج۳، ص۳۱۹،به کوشش محمد مصطفی، قاهره، ۱۴۰۴ق/ ۱۹۸۴م.
[۳]
ابن طولون، محمد، الثغر البسام (قضاة دمشق)،ج۱، ص۲۳۴، به کوشش صلاح‌الدین منجد، دمشق، ۱۹۵۶م.
[۴]
غزی، محمد، الکواکب السائرة،ج۱، ص۲۵۸، به کوشش جبرائیل سلیمان جبور، بیروت، ۱۹۴۵م.
۳ - شاگرداناز شاگردان او می‌توان علاءالدین صیرفی و محیوی مصری قبایی را نام برد. سخاوی نیز شفاءالکلیم و بعضی از آثار ابن عربشاه را از او شنیده است. [۵]
سخاوی، محمد، الضوء اللامع، ج۵، ص۹۷،قاهره، ۱۳۵۴ق.
۴ - از دیدگاه دیگرانتمیمی [۶]
تمیمی، تقی‌الدین، التراجم السنیّة،ج۱، ص۵۰۰، نسخه عکسی موجود در کتابخانه مرکز.
دانش او را نزدیک یا برابر با دانش پدرش دانسته و مهارت او را در صناعت او را در صناعت توقیع در کتابت، ستوده است.ابن عربشاه اشعار بسیاری سروده و غالب کتابهایش را به نظم در آمیخته است. ابن طولون [۷]
ابن طولون، محمد، الثغر البسام (قضاة دمشق)، ج۱، ص۲۳۴،به کوشش صلاح‌الدین منجد، دمشق، ۱۹۵۶م.
شعر او را ستوده، اما تمیمی [۸]
تمیمی، تقی‌الدین، التراجم السنیّة،ج۱، ص۵۰۰، نسخه عکسی موجود در کتابخانه مرکز.
ابیاتی از او آورده و اشعار خوب او را اندک شمرده است.۵ - آثار۵.۱ - خطی۱.الارشاد المفید لخالص التوحید یا الارشاد فی الاعتقاد، شعری است در حدود ۳۰۰، ۱بیت که نسخه‌ای از آن در کتابخانه طلسیة حلب موجود است [۹]
جامعه، خطی،ج۱۵(۱)،ص۲۵۲-۲۵۳ .
۲. اشرف الانساب نسب افضل الانبیاء و اعظم الاحباب، در بحر رجز که در ربیع‌الاول ۸۸۸ سروده شده و شامل ۳۳ بیت در مدح پیامبر اسلام (ص) است. نسخه‌ای‌ازآن در برلین نگهداری‌می‌شود؛ ۳. اشرف الرسائل و اظرف المسائل، در بحر رجز که در ۸۹۲ق سروده شده و شامل ۱۲۵ بیت درباره فرزندان، زنان و اصهار پیامبر (ص) است؛ ۴. تحریر تنقیح البیان فی تقریر توضیح مسائل خامس الارکان (الحج)، که نسخه‌ای از آن در کتابخانه خالدیه بیت‌المقدس موجود است [۱۰]
مخلص، عبدان، «نفائس الخزانة الخالدیة فی القدس الشریف»، ج۴، ص۴۱۱، مجلة المجمع العلمی العربی، دمشق، ۱۳۴۲ق/۱۹۲۴م.
۵.تضرع العبد الذلیل لرّبه‌ِ المولی الجلیل، تخمیس الوسیلة العظمی. موعظه‌ای است به شعر در بحر بسیط که قسمتی از آن را الغایة القصوی و نهایة الامد الاقصی نامیده است؛ ۶. الجلالیة العظمی فی التوحید الاسنی، که در ۸۹۳ق سروده شده است؛ ۷. الجوهرة الوضیّة تخمیس القصیدة الشریفة العلویّة، که در ذیقعة ۹۰۰ق سروده شده و در باب مناجات امیرالمؤمنین علی (ع) است. نسخه‌ای از آن در گوتا نگهداری می‌شود؛ ۸. رسالة الانجاب فی ذکر الخلافة لافضل الاصحاب، رساله‌ای است منظوم در حدود ۱۵۰ بیت که در شعبان ۸۹۲ سروده شده؛ ۹. رساله‌ای در شرح حال پدر خود که نسخه‌ای از آن در کتابخانه خالدیه موجود است [۱۱]
مخلص، عبدان، «نفائس الخزانة الخالدیة فی القدس الشریف»، ج۴،ص۴۱۱،مجلة المجمع العلمی العربی، دمشق، ۱۳۴۲ق/۱۹۲۴م.
۱۰.روضة الرائض فی علم الفرائض، که خود او شرحی نیز بر آن داشته است. [۱۲]
سخاوی، محمد، الضوء اللامع،ج۵، ص۹۷، قاهره، ۱۳۵۴ق.
طلس در مجلة المجمع [۱۳]
طلس، اسعد، «دورکتب فلسطین و نفائس مخطوطاتها»، ج۲۰، ص۴۴۴، مجلة المجمع العلمی العربی، دمشق، ۱۳۶۴ق/۱۹۴۵م.
آن را شرح منظومه‌ای در فرائض به نام التاجیّة فی نظم السراجیّة معرفی کرده است؛۱۱. شرب ریاض التعبید، زلال مُزن التوحید، در اصول دین، نسخه‌ای از آن در گوتا مضبوط است؛ ۱۲. شفاء الکلیم بمدح النبی الکریم، اثری است منظم که در ۸۷۲ق سروده شده و نسخه‌ای از آن در کتابخانه گوتا شم موجود است [۱۴]
مخلص، عبدان، «نفائس الخزانة الخالدیة فی القدس الشریف»،ج۴، ص۴۱۰، مجلة المجمع العلمی العربی، دمشق، ۱۳۴۲ق/۱۹۲۴م.
۱۳.کشف الکروب، ذکراولیاءِالله علاّم الغیوب، در ذکر برخی صالحان به نثر و نظم در ۴ صفحه ۱۴.تنزیه الموحّد، لامیّه‌ای است درباره توحید که نسخه‌ای از آن در خالدیه موجود است [۱۵]
مخلص، عبدان، «نفائس الخزانة الخالدیة فی القدس الشریف»،ج۴، ص۴۱۱، مجلة المجمع العلمی العربی، دمشق، ۱۳۴۲ق/۱۹۲۴م.
۱۵.لطائف الحکم، مجموعه شعرهای مثل گونه است که نسخه‌ای از آن در برلین نگهداری می‌شود؛ ۱۶.مرشد الناسک (السالک) لاداءِ المناسک، در ۲۰۰، ۱بیت و مضبوط در خالدیه [۱۶]
مخلص، عبدان، «نفائس الخزانة الخالدیة فی القدس الشریف»، ج۴، ص۴۱۰، مجلة المجمع العلمی العربی، دمشق، ۱۳۴۲ق/۱۹۲۴م.
و در گوتا؛۱۷.مفرّج الشدّة، تضمینی است از قصیده معروف البردة بوصیری مشتمل بر ۴۴۰ بیت که آن را در محرم ۸۹۷ سروده است؛ ۱۸.نونیة فی الوحید، که در خالدیه موجود است. [۱۷]
مخلص، عبدان، «نفائس الخزانة الخالدیة فی القدس الشریف»،ج۴،ص۴۱۰، مجلة المجمع العلمی العربی، دمشق، ۱۳۴۲ق/۱۹۲۴م.
علاوه بر آثار مذکور قطعاتی پراکنده نیز از شعر و نثر او در کتابخانه گوتا، شم موجود است. ۶ - آثار یافت نشده۱.الجوهر المنضّد فی علم الخلیل بن احمد؛ ۲. دلائل الانصاف، در فقه و در بیش از ۲۵ هزار بیت؛ ۳. فتح (نفح) العبیر من فتح الخبیر فی علم التعبیر، منظومه‌ای است در حدود ۴ هزار بیت [۱۸]
سخاوی، محمد، الضوء اللامع،ج۵، ص۹۷- ۹۸، قاهره، ۱۳۵۴ق.
[۱۹]
تمیمی، تقی‌الدین، التراجم السنیّة،ج۱، ص۵۰۰، نسخه عکسی موجود در کتابخانه مرکز.
[۲۰]
زرکلی، اعلام، ج۴، ص۱۸۰.
۴.المنح المعظّمة فی نظم مسائل المقدمة، [۲۱]
حاجی خلیفه، کشف، ج۲، ص۱۷۹۶.
که مقدمه ابولیث نصر بن محمد سمرقندی را در آن به نظم درآورده است.۷ - فهرست منابع(۱) ابن ایاس، محمد، بدائع الزهور، به کوشش محمد مصطفی، قاهره، ۱۴۰۴ق/ ۱۹۸۴م. (۲) ابن طولون، محمد، الثغر البسام (قضاة دمشق)، به کوشش صلاح‌الدین منجد، دمشق، ۱۹۵۶م. (۳) تمیمی، تقی‌الدین، التراجم السنیّة، نسخه عکسی موجود در کتابخانه مرکز. (۴) جامعه، خطی. (۵) حاجی خلیفه، کشف. (۶) زرکلی، اعلام. (۷) سخاوی، محمد، الضوء اللامع، قاهره، ۱۳۵۴ق. (۸) طلس، اسعد، «دورکتب فلسطین و نفائس مخطوطاتها»، مجلة المجمع العلمی العربی، دمشق، ۱۳۶۴ق/۱۹۴۵م. (۹) غزی، محمد، الکواکب السائرة، به کوشش جبرائیل سلیمان جبور، بیروت، ۱۹۴۵م. (۱۰) مخلص، عبدان، «نفائس الخزانة الخالدیة فی القدس الشریف»، مجلة المجمع العلمی العربی، دمشق، ۱۳۴۲ق/۱۹۲۴م؛ ۸ - پانویس
۹ - منبعدانشنامه بزرگ اسلامی، مرکز دائرة المعارف بزرگ اسلامی، برگرفته از مقاله «ابونصر ابن‌عربشاه»،ج۴،ص۱۵۰۴ |